Istencli ne demek ?

“İstençli” Ne Demek? Felsefi Bir İnceleme

İnsanlık düşünce tarihinde, eylemlerimizin, kararlarımızın ve yönelimlerimizin ardında yatan güçleri anlamaya çalışmıştır. Bu bağlamda, “istençli” kavramı, felsefi açıdan oldukça dikkat çekici bir yer tutar. İstençli olmak, basitçe “istenç sahibi olma” durumunu işaret eder; ancak bu kavram felsefe içinde çok daha derin soruları birlikte getirir: Bir birey eylemlerinde ne kadar özgürdür? İstenç hangi düzeyde akılla ve değerlerle bağlantılıdır? Ve bu süreç, etik, epistemoloji ve ontoloji açısından ne anlama gelir?

Tarihsel Arka Plan

Latince “voluntas” (irade) kavramı üzerinden şekillenen Batı felsefesinde, istenç ve irade meselesi özellikle ortaçağ ve modern düşüncede yoğunlaşmıştır. Örneğin, ortaçağ düşünürlerinden Augustinus istençin, ruhsal yetiler içinde merkezi bir yerde olduğunu ve düşünmenin önünde dahi olduğunu ileri sürerken; Duns Scotus da düşünmeden önce istençin devreye girdiğini iddia etmiştir. [1] 19. yüzyıla gelindiğinde ise, iradenin ve istençin felsefi olarak yeniden değerlendirilmesi gündeme gelmiş, özellikle iradenin epistemolojik, ontolojik ve etik yansımaları üzerine yoğunlaşılmıştır.

“İstençli” terimi doğrudan yaygın bir kullanımda olmayabilir; ancak “istenç” (irade) kavramının sıfatlaşmış hâli olarak düşünüldüğünde, bir varlığın kendi içsel yönelimlerine ve karar gücüne sahip olduğu durumu ifade eder. Yani bir eylemin “istençli” olması, o eylemin salt dışsal etkilerle değil, içsel bir yönelim ve bilinçli karar ile yapılmış olması anlamına gelir.

Etik Perspektiften: İstençli Eylem ve Sorumluluk

Etik felsefede, eylemlerin ahlaki yükü büyük ölçüde bu eylemin iradî, yani “istençli” olup olmadığına bağlıdır. Immanuel Kant için örneğin bir eylem yalnızca iyi bir şekilde yapılmış olmasıyla değil; aynı zamanda “iyi irade”yle, yani yalnızca görev duygusuyla yapılmış olmasıyla ahlaksal değer kazanır. Dolayısıyla bir eylemin “istençli” olması, o eylemin ahlaki açıdan anlamlılığı için kritiktir.

Eğer bir birey dışsal baskılar ya da içsel zorunluluklar nedeniyle hareket ediyorsa, bu durumda eylem “istençli” olmaktan çıkarak sorumluluk sınırları belirsizleşir. Oysa “istençli irade”ye sahip olmak, bireyin kendi değerlerini belirleme ve eylemlerini bu değerlere göre yönlendirme kapasitesine işaret eder. Etik açıdan baktığımızda, “istençli” olmak, bireyin kendi eylemlerinin arkasında durabilmesi, seçimlerinin bilincinde olması ve sonuçlarını gözetebilmesi demektir.

Epistemolojik Perspektiften: Bilgi, İstenç ve Öznellik

Bilgi felsefesinde yani epistemolojide, “istemek”, “bilmek” ve “yapmak” arasındaki ilişki, dikkat çekici bir üçlüdür. İstençli bir özne, yalnızca pasif bir biçimde bilgi almaz; o bilgiyi yönlendirir, seçer, onunla ne yapacağını belirler. Böylece bilginin kazanılması ve kullanılması sürecinde “istenç” hâlâ bir rol oynar.

Örneğin bir kişi, bir bilgi parçasını öğrenmekle kalmaz; o bilgiyi kendi amaçları doğrultusunda yeniden anlamlandırabilir, reddedebilir ya da dönüştürebilir. Bu durumda “istençli” olmak, epistemolojik olarak bir öznellik boyutunu gösterir. Bilgi sürecinin arkasında bir “istemek” vardır: öğrenmek istemek, anlamlandırmak istemek, kullanmak istemek. Dolayısıyla “istençli” bir öznellik, sadece bilgiye ulaşmayı değil, bilgiyle ne yapılacağını da belirler.

Ontolojik Perspektiften: Varlık, İstenç ve Özgürlük

Ontoloji, “varlık nedir?” sorusunu sorar. Bu bağlamda, “istençli”lik kavramı, varlık kategorilerinden “özne”yi ve onun özgürlüğünü öne çıkarır. İstençli bir varlık, yalnızca var olan değil; varlığını şekillendiren, kendi yönünü belirleyen bir varlıktır. Bu, varlık ile eylem arasındaki bağı da açıklamaya yardımcı olur.

Örneğin, Arthur Schopenhauer için evrensel gerçeklik “istenç”tir; tüm varlığın temelinde yönelim, isteme vardır. Böylece varlık, salt mekanik ya da zorunlu süreçlerin dışında; bir yönelim ve istençin ürünü olarak görülür. Bu bağlamda “istençli” varlık, pasif değil; aktif, yöneten, yönlendiren bir varlıktır. Ontolojik düzlemde “istençli olmak”, varlık ile özgürlük arasındaki ilişkiye işaret eder: bir varlık kendi iradesiyle hareket edebilen bir özne haline gelir.

Günümüzde Akademik Tartışmalar

Günümüzde “istençli” kavramı felsefe, psikoloji, sinirbilim gibi disiplinlerde farklı yaklaşımlarla ele alınmaktadır. Özellikle karar verme süreçleri, bilinçli irade, nörolojik determinizm gibi tartışmalar bu kavramı yeniden gündeme taşımıştır. “İstençli” özne kavramı, özgür iradenin varlığı, bilinçli seçimin nörolojik temelleri ve bireysel sorumluluk bağlamında incelenmektedir. Ayrıca, etik yapay zekâ ve insan‑makine etkileşimi gibi alanlarda “istençli eylem” kavramı üzerinden sorumluluk, öznellik ve etik yükümlülük sorunları tartışılmaktadır.

Akademik çevrelerde bir soru şu şekilde formüle edilmektedir: Gerçekten “istençli” eylem mümkün müdür yoksa tüm seçimler nörolojik ya da çevresel belirlenimlerin ürünü müdür? Bu soru, ontolojik ve epistemolojik katmanlarıyla hâlâ canlı bir tartışmadır.

Sonuç

“İstençli” terimi, sade bir günlük kullanım kelimesinden öte, bir varlık olarak öznenin eylemlerinde bilinçli yönelim, karar ve özgürlük sahibi olduğunu gösterir. Etik açıdan bireyin sorumluluğunu, epistemolojik açıdan bilginin öznelliğini ve ontolojik düzlemde varlığın yönelimli doğasını ortaya koyar. Kısaca, “istençli özne”, sadece tepki veren değil; yönünü, değerlerini ve yaşama biçimini bilinçli seçen bir özne olarak düşünülebilir.

Okuyucuya Düşünsel Sorular:

• “İstençli” olmak ne ölçüde özgür olmaktır? Özgürlük tamamen öznel bir yönelim midir yoksa dışsal koşullara bağlı mıdır?
• Bireyin istençli eylemi, toplumsal ve kültürel değerlerden ne kadar bağımsız olabilir?
• Bugünün nörobilimsel ve genetik bulguları ışığında, gerçekten “istençli” bir seçimden söz edebilir miyiz?

::contentReference[oaicite:5]{index=5}

—

Sources:

[1]: https://www.klufelsefe.com/kelime/istenccilik/?utm_source=chatgpt.com “istenççilik – KLU Felsefe Ansiklopedisi”